Amsterdam op de kaart
De Amsterdam Time Machine Data Index
De Amsterdam Time Machine biedt een platform voor locatiegebonden toegang tot historische informatie over de stad Amsterdam zoals deze vorm kreeg in de afgelopen eeuwen, in voortdurende interactie met alle mensen die er woonden, werkten en verbleven. Deze kaartapplicatie fungeert als toegang tot de diverse databronnen van Amsterdamse en nationale erfgoedinstellingen die beschikbaar zijn als Linked Open Data of zijn ontstaan in de context van de verschillende Amsterdam Time Machine pilotprojecten. De kaart biedt een index van de beschikbare data, die via locatie en tijd zichtbaar kunnen worden gemaakt en waarin gebruikers kunnen grasduinen om te zien wat we weten over de geschiedenis van die plek.
Deze kaart is een eerste ontwerp van de 'voordeur' van de Amsterdam Time Machine en zal in de komende jaren worden verrijkt met nieuwe data en functionaliteiten. Het is géén plek om eigen data te verzamelen en te downloaden, maar ontworpen als index om een indruk te krijgen van welke data er beschikbaar zijn en daar zelf nieuwe onderzoeksvragen over te kunnen ontwikkelen. Stap binnen in de Amsterdam Time Machine door deze nieuwe voordeur en ontdek de mogelijkheden van in ruimte en tijd ontsloten historische bronnen voor historisch onderzoek en andere toepassingen in de erfgoedsector, in de publiek-private sector en door het brede publiek.
Waarom doen we dit?
Als je historisch onderzoek doet, ontdek je al snel dat iedere erfgoedinstelling zijn eigen datasets beheert en toegankelijk maakt, wat betekent dat onderzoekers meerdere archieven moeten raadplegen en verschillende databases moeten doorzoeken. Traditionele interfaces vereisen dat gebruikers van tevoren weten waar ze naar op zoek zijn. Dat kan een barrière vormen, wanneer je niet precies weet wat er beschikbaar is. Deze uitdaging leidde ertoe dat we een alternatieve benadering hebben gezocht: in plaats van data te gebruiken om verhalen te vertellen, bieden we met de nieuwe kaartinterface een data index, waarmee de beschikbaarheid en geschiedenis van de data zelf worden belicht.
De kaart dient als een centrale ingang waarmee digitale databronnen van verschillende instellingen voor cultureel erfgoed en historische bronnen tegelijk te doorzoeken zijn. Er is een directe koppeling naar de originele bronnen om die in context te kunnen bekijken en meer informatie op te halen. De Amsterdam Time Machine legt daarmee een link tussen locatie op de kaart en de bronnen die in de dataruimtes van de verschillende instellingen bewaard en beschreven zijn.
De kaart
Voor de weergave van de plattegrond van de stad is een grafische kaart gebruikt die Amsterdam anno 2025 weergeeft (OpenStreetMap data via MapTiler, Web Mercator projectie). Dit vanuit het idee dat zoeken op een kaart begint vanuit de actuele parate kennis van de gebruiker van de lay-out van de stad. Oudere kaarten van Amsterdam zullen op termijn toegevoegd worden, als deze via het Amsterdam Time Machine pilotproject met de kaartencollectie van Allard Pierson beschikbaar zijn gemaakt. Hiermee kunnen we groei en ontwikkeling van de stad door de eeuwen heen visualiseren.
De interface verdeelt Amsterdam in tegels ter grootte van een buurt op een vaste geografische 'hittekaart', met een tijdlijn die zich uitstrekt van de 17e eeuw tot nu in perioden van 50 jaar. Zowel de ruimtelijke 'hittekaart' als de tijdlijn geven de gegevensdichtheid weer op logaritmische schalen. Elke tegel op de kaart biedt een momentopname van historische data van die buurt in de gegeven periode, zoals die momenteel beschikbaar zijn via de Amsterdam Time Machine.
Over de kaart van Amsterdam ligt een raster van blokjes. Hoe blauwer een blokje kleurt, hoe meer data er over een bepaald deel van Amsterdam te vinden is. Klik op een blokje en je krijgt aan de rechterkant van het scherm een overzicht van de beschikbare data.
Hoe werkt deze data index?
In de data index kan op verschillende manieren gezocht worden:
- ruimtelijk (via de kaart, door het aanklikken van de blauwe tegels),
- temporeel (door de tijd heen, via de tijdbalk)
- op type data (aan- of uitvinken van beeld, persoon, of tekst)
- thematisch (via door machine learning gegenereerde onderwerpclassificaties die aan- en uitgevinkt kunnen worden om de resultaten te filteren)
Om te beginnen met zoeken, klik je op de blauwe tegels op de kaart van Amsterdam om gegevens uit dat gebied weer te geven. Aan de rechterkant van het scherm worden vervolgens de beschikbare afbeeldingen, teksten en personen samen weergegeven in een uitklapvenster.
Onder aan het scherm is een tijdlijn te vinden die loopt van 1500 tot heden, verdeeld in blokken van telkens 50 jaar. Via deze tijdlijn is het mogelijk data uit een bepaalde tijdsperiode te selecteren. Als je bijvoorbeeld een cel in de Jordaan selecteert voor de periode 1900-1950, kunnen fotos van arbeiderswoningen worden getoond naast krantenartikelen over stakingen.
De omvang van het blauwe blokje in de tijdlijn correspondeert met de hoeveelheid data: hoe hoger het blokje, hoe meer data er uit deze periode te vinden zijn. Geen blauwe tegel betekent: voor deze locaties zijn nog geen data beschikbaar in de Amsterdam Time Machine.
De data index biedt via een keuzemenu toegang tot 3 typen data: beeld, tekst en persoon. Deze categorieën zijn naar wens aan of uit te vinken om in de zoekactie mee te nemen of van de zoekactie uit te sluiten.
Daarnaast is een aantal thema's uit het stedelijk leven geïdentificeerd op basis waarvan de data gefilterd kan worden. Dit zijn:
- natuur/dieren/katten
- wonen/huizen
- mobiliteit/verkeer/wielen
Deze categorieën zijn verre van compleet, maar geven een indruk van de manier waarop je met machine learning en andere AI-technieken bronnen automatisch kunt voorzien van extra beschrijvingen die ze beter vindbaar en doorzoekbaar maken. Thematische categorieën kunnen desgewenst aan- of uitgevinkt worden om bepaalde thema's in de zoekopdracht mee te nemen of uit te sluiten.
Op deze wijze worden thematische verbanden gelegd tussen de databronnen die anders niet zichtbaar zijn. Hiermee fungeert de Amsterdam Time Machine data index als een heuristische tool om nieuwe onderzoeksvragen te ontwikkelen. Let op: dit classificatiesysteem is nog experimenteel en de nauwkeurigheid ervan is nog niet getoetst en gevalideerd; eventuele foute identificaties zijn expres in stand gelaten om zichtbaar te maken dat automatisch gegenereerde beschrijvingen ook beperkingen kennen.
De data index laat ook zien wat we nog niet weten. De 'onbetegelde' gebieden en de gegevensdichtheid (lichter of donkerderblauwe tegels) roepen vragen op over de beschikbare data als gevolg van verzamelpraktijken, institutionele prioriteiten in de ontsluiting en mogelijke vooroordelen in historische documentatie. Waarom worden bepaalde buurten uitgebreid gedocumenteerd en blijven andere leeg? Waarom zijn er meer beelden en teksten dan bronnen over personen? In deze zin nodigt de Amsterdam Time Machine data index ook uit tot een kritische blik op data en digitalisering en de relatie van die bronnen met de historische werkelijkheid.
Beschikbare databronnen:
Op dit moment zijn de volgende bronnen doorzoekbaar:
- Een deel van de beeldbank van het Stadsarchief Amsterdam
- Krantenbank Delpher (met AI doorzocht op bronnen waarbij een straatnaam en huisnummer genoemd wordt)
- Joods monument uit Aan het juiste adres
De huidige datasets beslaan de 17de eeuw tot heden en bevatten persoonsgegevens, kranten- en tijdschriftartikelen, architectuurtekeningen en historische foto's. Er is een kleine selectie gemaakt uit beschikbare datasets om een eerste proof of concept te maken. Andere datasets zullen in de loop van de tijd worden toegevoegd, om te beginnen met de datasets uit de Amsterdam Time Machine pilotprojecten (zie www.amsterdamtimemachine.nl en https://zenodo.org/communities/atm/ ).
Wat je ziet is wat je krijgt
De data index geeft toegang tot data door direct te linken naar het gedigitaliseerde object zoals dat in de collecties van de erfgoedinstellingen wordt bewaard, beschreven en gepresenteerd. Er wordt geen curatie gedaan of contextualisering toegevoegd, wat betekent dat alle digitaliserings-, OCR- of metadata-omissies gepresenteerd worden zoals ze bij de bronhouder beschikbaar zijn. Door de resultaten op deze manier beschikbaar te stellen, hopen we bij te dragen aan de bewustwording en de discussie rond de mogelijkheden van het werken met digitale methoden en technieken om toegang te bieden tot digitaal erfgoed.
Totstandkoming
De viewer van de Amsterdam Time Machine data index is ontwikkeld door Matúš Solčány van de Humanities Labs van de UvA , in nauwe samenwerking met Ivan Kisjes (1976-2025) van de Amsterdam Time Machine en het CREATE Lab . Dankzij een additionele update door Berit Janssen van de Humanities Labs van de UvA zijn de verbinding met Delpher van de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag en met een deel van de Beeldbank van het Stadsarchief Amsterdam gerealiseerd. Leon van Wissen (CREATE Lab) heeft met de toevoeging van het Joods Monument van het Joods Historisch Kwartier een begin gemaakt met de implementatie van de bronnen uit Aan het juiste adres . De overige bronnen uit deze applicatie zullen gaandeweg ook aan de Amsterdam Time Machine data index worden toegevoegd. Ingeborg Verheul, Boudewijn Koopmans en Julia Noordegraaf (UvA) verzorgden de projectleiding, de verantwoording en de impactdevelopment.
